Nizamülmülk Kimdir ?
Büyük Selçuklu Devleti sultanlarından Alp Arslan ve oğlu Melikşah’ın veziridir. Adı Hace Kıvamüddin Ebu Ali Hasan bin Ali’dir. 1018 yılında İran’ın Tus şehrinde doğdu ve 1092 yılında Nihavend’de, Hasan Sabbah’ın fedaisi bir batini tarafından şehit edildi.
Kardeşi Ebü’l-Kasım Abdullah ile birlikte çok iyi bir eğitim gördü. Fıkıh, hadis, edebiyat ve sair ilimleri çok iyi tahsil etti. Zamanındaki meşhur alim ve ediplerle devamlı görüştü. Bu, onun idarecilik hayatındaki kabiliyet ve başarısının büyüklüğünde mühim rol oynadı.
Nizamülmülk’ün Devlet Hizmetine Başlaması ve Nizamülmülk Ünvanını Alması
Devlet hizmetindeki hayatı, babası ile beraber Gazne Devletinin Horasan valisi Ebü’l-Fazıl Es-Suri’nin hizmetinde bulunmakla başladı. 1040 yılındaki Dandanakan Savaşından bir süre sonra Alp Arslan’ın Belh valisi Ali bin Şadan’ın maiyetine girerek, vilayet işlerinin yürütülmesiyle vazifelendirildi. Selçuklu Sultanı Tuğrul Beyin vefatı ile Alp Arslan ve kardeşi Süleyman Bey arasındaki taht mücadelesi sırasında yerinde görüş ve tedbirleriyle dikkatleri çekti ve 1063 yılında Alp Arslan’ın yanında hizmete başladı. Alp Arslan Sultan olunca 1064 yılında Selçuklu Devletine vezir tayin edildi. Zamanın halifesi Kaim bi emrillah tarafından Nizamülmülk ünvanı ile taltif edildi. Bu ünvanıyla tanındı.
Nizamülmülk, vezir olduğu 1064’ten, şehit edildiği 1092 senesine kadar aralıksız yirmi dokuz sene Büyük Selçuklu Devletine, tam bir dirayet ve adaletle hizmet etti. Vazifeli olduğu için katılamadığı Malazgirt Meydan Muharebesi hariç, bütün Selçuklu fütuhatında bulundu. Sultan Alp Arslan’ın vefatıyla veliaht Melikşah’ın tahta geçmesini sağlayıp, nizam ve asayişin korunmasında muvaffak oldu. Sultan Melikşah’a muhalefet eden veya başkaldıran Selçuklu prenslerinin itaat altına alınmasında büyük hizmeti geçti. Sultan Melikşah, devletin idaresinde ona çok büyük ve geniş yetkiler verdi. Nizamülmülk’ün akıllı, tedbirli ve adaletli idaresi sayesinde de, Melikşah’ın saltanatı, aynı zamanda Büyük Selçuklu Devletinin de en parlak ve en şanlı devri olmuştur.
Büyük Selçuklu Devletine; idari, adli, askeri, mali, sosyal ve kültürel sahada pekçok yenilikler ve değişiklikler getirdi. Sarayı, merkezi hükümet teşkilatını, İslam esaslarına dayalı mahkemeleri, toprak sistemini sağlam esaslar üzerine yeniden düzenledi. Gerçekleştirdiği yeni sistemler bazı değişikliklerle beraber bütün Türk-İslam devletlerince devam ettirildi.
Nizamülmülk Medresesi
Nizamülmülk, alim, edip ve kadirşinas bir zat olduğu için meclisi; ilim ve sanat adamlarının toplandığı bir yer haline gelirdi. Abbasi halifesi de kendisine pekçok hürmet eder, meclisinde bulunurdu. Alimlere, şairlere, sanatkarlara karşı çok ikram, ihsan ve iltifat ederdi. Birçok cami, mescit, vakıf eserleri yaptırdı.
Nizamülmülk, zamanında yayılmaya ve kuvvetlenmeye çalışan bozuk fırkalara karşı, Ehl-i sünnet bilgilerinin sistemli bir şekilde öğretilmesi sağlandı. Bunun için Bağdat, Belh, Nişabur, Herat, İsfehan, Basra ve Musul gibi çeşitli şehirlerde, kendi ünvanı ile anılan Nizamiye Medreselerini kurdurdu. Onuncu yüzyılda Ehl-i sünnete muhalif cereyanların giderek yaygınlaşması sebebiyle İslam dünyasında ortaya çıkan karışıklıkların giderilmesinde Nizamiye Medreselerinin çok büyük hizmeti geçti. H. 457 (M.1065) senesinde Selçuklu Sultanı Melikşah’ın veziri Nizamülmülk’ün tesis ettiği Ebu Said es-Sufi’nin nezaret ettiği Dicle kenarında ki Nizamülmülk medresesinin yüzlerce talebesi vardı. Talebenin her türlü ihtiyaçları meccanen karşılanıyordu. Hatta her bir talebeye hademe de tahsis edilmişti. İslam aleminde pek ehemmiyeti bulunan bu üniversitede Ebu İshak Şirazi, İmam Ebu Nasr Sabbağ, Ebu’l-Kasım Debusi, İmam-ı Gazali, Şaşi, Sühreverdi, Kemaleddin Enbari gibi büyük alimler ders vermişler ve kendileri gibi nicelerini yetiştirmişlerdir.
Selçuklu veziri Nizamülmülk, huzuruna Kuşeyri ve Cüveyni gibi alimler geldikleri zaman hürmetle ayağa kalkar, onlara yer gösterirdi. Fakat Ebu Ali Farmedi (k.s.) geldiği zaman hürmetle ayağa kalkıp karşıladığı gibi onu kendi makamına oturtur, kendisi de önünde diz üstü otururdu. ‘Neden böyle yapıyorsun?’ diye sorulunca şöyle cevap verirdi: ‘Alimler huzuruma gelince bana, sen şöyle iyisin, böyle iyisin diyerek bende olmayan şeylerle beni övüyorlar. Onların bu sözleri nefsimin hoşuna gidiyor. Fakat İmam Ebu Ali Farmedi (k.s.) ise, bana nefsimin ayıplarını söylüyor, böylece nefsim kırılıyor, yaptığım birçok hatadan vazgeçiyorum.’
Nizamülmülk’ün Alimlere Yardımları
Selçuklu veziri Nizamülmülk’ü çekemeyenlerden bazısı Sultan’a şikayet edip: “Nizamülmülk her yıl alimlere, zikir ehline ve Kur’an okuyanlara 300 bin altın veriyor. Eğer bu para ile bir ordu donatılsa İstanbul’u bile fethetmek mümkündür.” dediler. Melikşah, bunu vezirine sordu. Nizamülmülk şöyle cevab verdi:
“Ey dünya sultanı, Allah, sana ve bana, kullarından hiç kimseye nasip etmediği ikramlarda bulunmuştur. Buna karşılık sen, Allah’ın dinini yüceltmeye çalışan, onun Aziz Kitabına hizmet edenlere yılda 300 bin altın sarf etsen çok mudur? Sen her yıl askerlere onca para harcıyorsun. Halbuki bunların en kuvvetlisi ve en nişancısının attığı ok, bir milden ileri gitmez. Bunlar ellerinde bulunan kılıçlarıyla yalnız yakınlarındaki kimseleri öldürebilirler. Ben ise bu para ile öyle bir ordu donatıyorum ki, onların duaları ta Arş’a kadar gider ve Allah’a ulaşmasına hiçbir şey engel olamaz.” Sultan Melikşah, ağladı ve:
“Sen bu ordunun sayısını elinden geldiği kadar artır; sana istediğin kadar para hazır, dünyanın serveti senindir.” dedi.
Nizamülmülk’ün Eseri
Nizamülmülk’ün Selçuklu Devletindeki bütün düzenleme ve değişiklikleri ciddi bir şekilde tetkik eden, devlet idaresinde kendi görüşlerini, icraatını ve bunların gerekçelerini gelecek nesillere intikal ettirmek maksadıyla Farisi olarak yazdığı Siyasetname isimli eseri, bugün siyaset ilmiyle uğraşanların el kitapları arasında sayılmaktadır. Siyasetname’de Türk-İslam devletlerinin idari, mali, siyasi, askeri, sosyal ve kültürel yönlerini incelemektedir. Tam doğru metin ve ilavesiz nüshası, İstanbul’da Süleymaniye Kütüphanesi,Molla Çelebi kısmında 114 numarada mevcuttur. Siyasetname, birçok dillere tercüme edilerek, yayınlanmıştır.
Bir yanıt bırakın